Ιστορικό έρευνας
"...λόγω του μεγέθους και του πολύ χαρακτηριστικού της σχήματος θεωρείτο ότι έκρυβε κάποιον πολύ σημαντικό αρχαίο τάφο"
Οι τούμπες στη Μακεδονία, όπως δείχνει και η ετυμολογία της λέξης, από παλιά ταυτίζονταν με τύμβους που κάλυπταν αρχαίους τάφους. Έτσι και η Τούμπα της Θεσσαλονίκης (γνωστή επίσης και ως Τούμπα της Καλαμαριάς, γιατί βρισκόταν εκτός των τοιχών της πόλης), ήδη από το 19ο αι., λόγω του μεγέθους και του πολύ χαρακτηριστικού της σχήματος θεωρείτο ότι έκρυβε κάποιον πολύ σημαντικό αρχαίο τάφο. Το 1899, μάλιστα, ο Θεόδωρος Μακρίδη-Μπέης, γνωστός αρχαιολόγος του Οθωμανικού κράτους, διενήργησε μια πρώτη ανασκαφή για να αποκαλύψει αυτόν τον τάφο. Γρήγορα ωστόσο, διαπιστώθηκε ότι ο επιβλητικός ελλειψοειδής λόφος στα ανατολικά της πόλης είχε δημιουργηθεί από τα αλλεπάλληλα στρώματα μιας μακρόχρονης εγκατάστασης στο συγκεκριμένο σημείο, που ξεκινούσε από τα προϊστορικά και συνέχιζε μέχρι και τα ιστορικά χρόνια. Έγινε δηλαδή κατανοητό ότι επρόκειτο για μια αρχαιολογική θέση παρόμοια με τα γνωστά «tell», που είχαν αρχίσει τον 19ο αι. να ανασκάπτονται στη Μικρά Ασία και στη Μέση Ανατολή. Μια διάσημη, μεγαλύτερη αλλά παρόμοιου τύπου θέση είναι αυτή της Τροίας.
Το ενδιαφέρον συνέχισε να προσελκύει το ενδιαφέρον των ερευνητών η Τούμπα της Θεσσαλονίκης μέχρι και την περίοδο του Α' Παγκοσμίου Πολέμου (1914-18), όταν τα ξένα (Αγγλικά και Γαλλικά) στρατεύματα που έδρευαν στη Θεσσαλονίκη διενήργησαν συστηματικές αρχαιολογικές έρευνες στην περιοχή της Θεσσαλονίκης και γενικότερα στην περιοχή της Κεντρικής Μακεδονίας. Οι αρχαιολογικές αποστολές που συνόδευαν τα στρατεύματα πραγματοποίησαν ανασκαφές, επιφανειακές έρευνες, αεροφωτογραφήσεις και αποτυπώσεις αρχαιολογικών θέσεων.
Μεταξύ των ερευνητών που ασχολήθηκαν με τη θέση ξεχωρίζουν οι μορφές των Α. J. B. Wace, ο οποίος διατύπωσε τις πρώτες αξιόλογες παρατηρήσεις για τη χρονολόγηση της Τούμπας Θεσσαλονίκης και ο L. Rey. Ο Γάλλος αρχαιολόγος L. Rey με τη γαλλική αρχαιολογική αποστολή προχώρησε στην τοπογραφική αποτύπωση των προϊστορικών τουμπών, διεξήγαγε μικρής κλίμακας ανασκαφές (ανάμεσα στις οποίες και στη Τούμπα Θεσσαλονίκης το 1915) και διετύπωσε παρατηρήσεις σχετικά με την τοπογραφία, τις διαδικασίες σχηματισμού, τη διάρκεια και τη χρονολόγησή των τουμπών. Πέρα από τη διάκριση που είχε ήδη επιτευχθεί ανάμεσα στις τούμπες οικισμών και στις ταφικές, ο L. Rey προχώρησε στη διάκριση μεταξύ προϊστορικών (Τούμπες) και ιστορικών (Τράπεζες) γήλοφων με βάση τα μορφολογικά τους χαρακτηριστικά. Παράλληλα και ο γνωστός Βρετανός αρχαιολόγος Ε. Gardner ως εκπρόσωπος της British Salonika Force πραγματοποίησε μία περιορισμένη ανασκαφική έρευνα.
Η έρευνα στη Τούμπα Θεσσαλονίκης σταμάτησε στο επόμενο διάστημα, μέχρις ότου αναληφθεί από το Τομέα Αρχαιολογίας, του Αριστοτελείου Πανεπιστημίου Θεσσαλονίκης.
